มีตำนานเล่าว่าพระโอรสองค์ที่ 3 ของนครล้านช้าง ได้ออกเดินป่าเพื่อหาภูมิประเทศที่อุดมสมบูรณ์สร้างเมือง เดินทางมาถึงบริเวณริมฝั่งลำน้ำชีดังกล่าวจึงสร้างวัดและสร้าง พระธาตุขึ้นโดยอัญเชิญพระบรมสารีริกธาตุของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ตรงกลางเศียรจึงเรียกว่า "พระธาตุโลกกบาล" ต่อมาชาวบ้านพบทองคำผุดขึ้นมากลางเนินดินบริเวณพระธาตุ จึงเรียกว่า พระธาตุคำบุ